Postać
Agaton Giller 1831-1887

Urodził się 9 stycznia 1831 r. w Opatówku. Jego ojciec, Jan Kanty Giller, był burmistrzem tego miasteczka, a niegdyś żołnierzem napoleońskim. W czasie Wiosny Ludów Agaton Giller podjął próbę przedostania się na Węgry, by wstąpić do legionu polskiego, ale został schwytany przez Prusaków i uwięziony na 9 miesięcy w Raciborzu – zwolniono go z więzienia w lutym 1850 r. Pracował jako nauczyciel domowy w Wielkopolsce, następnie przeniósł się do Galicji. Policja austriacka – śledząc jego niepodległościową działalność – wydała go jednak 10 kwietnia 1853 r. władzom rosyjskim, które osadziły go w Cytadeli Warszawskiej oskarżając o działalność antyrosyjską. Zesłano go do wschodniej Syberii – wielomiesięczną podróż tam, odbytą w strasznych warunkach, na piechotę, opisał kilka lat później. Choć w 1858 r. zwolniono go z służby w karnym batalionie, nakazano mu osiedlenie się w Irkucku, gdzie stworzył polską szkołę. Do kraju powrócił w 1860 r. Agitował na rzecz wszczęcia powstania przeciwko Rosji, choć uważał, iż należy obrać ku temu sposobny moment. 15 października 1861 r. odniósł rany w czasie masakry w archikatedrze warszawskiej, gdy wojska rosyjskie spacyfikowały cywilną ludność polską zebraną tam by uczcić rocznicę śmierci Tadeusza Kościuszki. Pisywał korespondencje do krakowskiego „Czasu”, działał w Komitecie Centralnym Narodowym. Wybuch powstania styczniowego uznał za przedwczesny, dlatego podał się do dymisji z Komitetu – nie na długo jednak, powrócił bowiem do jego składu już 24 lutego 1863. Został członkiem Rządu Narodowego – po śmierci Stefana Bobrowskiego odgrywał w nim kluczową rolę. Współtworzył też prasę powstańczą. W sporze czerwonych z białymi bliższe było mu stanowisko tych drugich. Po otrzymaniu anonimowego wyroku śmierci postanowił wyjechać z ziem polskich, co stało się w grudniu 1863 r. Przebywał w Saksonii i Szwajcarii, wreszcie osiadł we Paryżu (1867). W 1870 r. uzyskał zgodę na czasowe osiedlenie się w Galicji. Był wtedy felietonistą „Gazety Narodowej”, w 1876 r. stanął także na czele redakcji „Ruchu Literackiego”. Polemizował z ugodową polityką konserwatystów z kręgu „stańczyków”. Oni to właśnie mieli przyczynić się do tego, że władze austriackie postanowiły wydalić Gillera z Galicji. Na emigracji kontynuował działalność na rzecz sprawy polskiej – m.in. współtworzył Muzeum Narodowe Polskie w Raperswilu (gdzie mieszkał), włączył się w organizację Legionu Polskiego w Turcji. Do kraju wrócił w 1884 r. Zamieszkał – będąc objętym nadzorem policji – w Stanisławowie, gdzie zmarł 17 sierpnia 1887 r. Napisał m.in. Podróż więźnia etapami do Syberii 1854 (1866), Z wygnania (1870), Historia powstania narodu polskiego (1867-1871), Aleksander hrabia Wielopolski margrabia Gonzaga Myszkowski (1878), O serwilizmie i serwilistach (1879).