Postać
Jan Baszkiewicz 1930-2011

 

Urodził się w Warszawie w rodzinie o charakterze inteligenckim. W latach 1946–1950 studiował prawo na Uniwersytecie Warszawskim, następnie kontynuował prace naukową. W cztery lata po ukończeniu studiów magisterskich (1954 r.) obronił pracę kandydacką poświęconą historii ustroju pt. Powstanie zjednoczonego państwa polskiego na przełomie XIII i XIV wieku, za którą otrzymał Nagrodę Państwową. Od 1959 roku związany był z katedrą Historii Doktryn Politycznych i Prawnych przy Wydziale Prawa Uniwersytetu Wrocławskiego. Na tej uczelni oprócz pracy naukowej i dydaktycznej sprawował szereg funkcji m.in. był prodziekanem Wydziału Prawa (1962-1964) i prorektorem Uniwersytetu (1965-1968). W tym czasie uzyskał tytuł profesora nadzwyczajnego (1965 r.). Jako prorektor występował w obronie represjonowanych studentów w czasie tzw. wydarzeń marcowych, w rezultacie czego został przeniesiony na Uniwersytet Śląski, gdzie kierował Katedrą Powszechnej Historii Państwa i Prawa. Od 1972 r., pracował w Instytucie Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego, w tym roku uzyskał także tytuł profesora zwyczajnego. Był członkiem rzeczywistym Polskiej Akademii Nauk (od 1994 r.), doktorem honorowym wielu krajowych uczelni (m.in. Uniwersytetu Wrocławskiego, Uniwersytetu Jagiellońskiego czy Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie.

Jego zainteresowania badawcze charakteryzowała przede wszystkim wszechstronność. Swoją drogę naukową rozpoczął od badań średniowiecza. Szczególnie był mu bliski proces zjednoczenia państwa polskiego w czternastym wieku (Odnowienie Królestwa Polskiego 1925-1230 (2008), Polska czasów Władysława Łokietka (1968)). Należy jednak podkreślić jego dokonania w zakresie badania historii doktryn politycznych. Był autorem niezwykle ważnej pracy syntetycznej: Myśl polityczna wieków średnich (1969, 1998, 2009). We wstępie do tej pracy pisał: „doświadczenie wieków średnich nie jest wcale nieaktualne”, przywoływał słowa Marka Blocha, iż „średniowiecze pozostawiło w spadku naszej cywilizacji coś takiego, czym pragnęlibyśmy żywić się nadal”. W wiekach średnich poszukiwał źródeł nowożytności, a przede wszystkim tych elementów z których wykuto pojęcie nowożytnego państwa – tworu fascynującego i przerażającego jednocześnie. Baszkiewicz wiele uwagi poświęcił ewolucji pojęcia suwerenności w takich tekstach jak Uwagi o uniwersalizmie i koncepcji suwerenności państwowej w feudalnej teorii politycznej od początku XIV wieku („Czasopismu Prawno-Historyczne” t. VIII, 1955, z. 2), Domunium mundi w poglądach politycznych Bartolusa („Czasopismu Prawno-Historyczne” t. X, 1958, z. 2) a przede wszystkim książce Państwo suwerenne w feudalnej doktrynie politycznej od początków XIV wieku (1964) . Ta ostatnie dzieło, jak pisał Henryk Olszewski, „weszło do klasyki: było i pozostało wzorem łączenie przenikliwości w analizie źródeł i celnością ujęć syntetycznych”.

Jednak Baszkiewicz oprócz tematyki średniowiecznej szczególnie pociągała historia Francji. Był autorem wydanej przez Ossolineum Historii Francji, wielu biografii m.in. Dantona (1978), Robespierra (1976), Ludwika XVI (1984) czy kardynała Richelieu (1984). Baszkiewicz pozostaje po dziś dzień klasycznym autorem jeśli idzie o historie rewolucji francuskiej. W takich pracach jak: Wolność, równość, braterstwo: rewolucje burżuazyjne (1981), Rewolucja francuska 1789-1794. Społeczeństwo obywatelskie (1983), Francuzi  1789-1794. Studium świadomości rewolucyjnej (1989) czy Nowy człowiek, nowy naród, nowy świat: mitologia i rzeczywistość rewolucji francuskiej (1993)  starał się dystansować od skrajnych ocen wydarzeń z końca osiemnastego wieku. Obalał mity i ukazywał mechanizmu. Warto wspomnieć również  jego pracę Anatomia bonapartyzmu (2003), w której analizował drogę autorytarnego wychodzenia z okresu rewolucji. Na przykładzie burzliwych wydarzeń we Francji pokazywał od strony historycznej i politologicznej sam proces rewolucji, jak i pojęcie rewolucji. W rewolucji zawsze dostrzegał jej janusowe oblicze, z jednej strony to co uskrzydla i jest wezwaniem ku wolności, z drugiej zaś obraz terroru, dogmatyzmu i samozaprzeczenia. W jednym ze swoich tekstów poświęconym terrorowi rewolucyjnemu pisał:  „nikt nie ma patentu na wybór bezbłędny w tak dramatycznym położeniu, zwłaszcza gdy zawrotne tempo wydarzeń zapiera dech w piersi  (…). Zamiast pochopnych potępień przydatniejsza jest tu sumienna refleksja nad tragicznymi powikłaniami naszej ludzkiej kondycji” (Z problematyki terroru rewolucyjnego 1789-1795, „Zeszyty Naukowe Instytutu Nauk Politycznych UW, 1979).

Jednak oprócz tych zainteresowań historycznych i doktrynalnych Baszkiewicz podejmował również szerszy namysł z perspektywy politologicznej.  W 1999 wydał prace poświęconą zagadnieniu władzy (pt. Władza), traktował je jako:  „zjawisko cywilizacyjne, proces rozwoju organizacyjnego społeczeństw, wykwit myśli, a także powikłane dzieje wzlotów i upadku demokracji”. Wieloletnie badania, szczególnie nad momentami przełomu, skłaniały Baszkiewicza do formułowania sądów odnośnie współczesności. Był autorem świadomym słabości instytucji niezakorzenionych w społeczeństwie; podkreślał, że system polityczny winien współgrać i doskonalić kulturę polityczną, a szczególnie – co istotne – dostrzegał – iż współczesna demokracja zredukowana wyłącznie od rządu większości, niezakorzenienia w głębszej tradycji kulturowej, upadnie. W jednym z wywiadów powiedział, iż „demokracja to nieustające zadawanie ludziom ważnych pytań i wspólne szukanie odpowiedzi. A one też nigdy nie będą ostateczne”. Z doświadczenia nowożytności ten lewicujący liberał, ale przede wszystkim naukowiec sformułował postulat politycznego umiarkowania i roztropności.

 

***

Biogram powstał w ramach projektu „Nauka i polskie dziedzictwo intelektualne. Program popularyzacji polskich nauk humanistycznych i społecznych” finansowanego w ramach umowy 986/P-DUN/2016 ze środków Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego przeznaczonych na działalność upowszechniającą naukę.