Postać
Jerzy Łojek 1932-1986

Urodzony 3 września 1932 roku w Warszawie jako syn Leopolda i Eugenii z d. Juszko. Ojciec lekarz i major Wojska Polskiego został w 1940 r. zamordowany w Katyniu. Po zdaniu matury w 1951 r. Jerzy Łojek podjął studia historyczne na Uniwersytecie Warszawskim. W kolejnych latach rozwijał swoją karierę akademicką. W 1961 roku uzyskał tytuł doktora, a w sześć lat później habilitację w oparciu o pracę  Studia nad prasą i opinią publiczną w Królestwie Polskim 1815-1830.  W latach 1957-1960 pracował w Zakładzie Badań Prasoznawczych RSW Prasa, następnie związał się z Polską Akademią Nauk, gdzie pracował początkowo w Zakładzie Historii Czasopiśmiennictwa (do 1967 roku , a następnie w Instytucie Badań Literackich (do 1982 roku).

W latach 80. Jerzy Łojek zaangażowany był w działalność społeczną i opozycyjną, był jednym z inicjatorów budowy pomnika katyńskiego na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie. Razem m.in. z działaczami KPN Andrzejem Szomańskim, Stefanem Melakiem  oraz ks. Stefanem Niedzielakiem założył Obywatelski Komitet Budowy Pomnika Ofiar Zbrodni Katyńskiej. Krzyż ustawiono 31 lipca 1982 r. Był jednym z sygnatariuszy deklaracji założycielskiej Klubów Służby Niepodległości (27 września 1981 r.) organizacji założonej przez Wojciecha Ziembińskiego skupiającej przeważnie członków ROPCiO oraz RMP w celu prowadzenie konspiracyjnej pracy niepodległościowej. W 1981 r. prowadził w ramach Ośrodka Badań Społecznych NZSS „Solidarność” regionu Mazowsze – pracownie historii najnowszej. Aresztowany w stanie wojennym, w 1982 r. został zmuszony do przejścia na wcześniejszą emeryturę. Z przyczyn politycznych, mimo bogatego dorobku, nigdy nie uzyskał tytułu profesorskiego. Był obiektem inwigilacji ze stronu komunistycznej Służby Bezpieczeństwa. Zmarł przedwcześnie 7 października 1986 r.

Jego zainteresowania badawcze jako historyka były niezwykle szerokie. Był autorem ponad 300 artykułów i 34 książek. Czasem pisał pod pseudonimami: Antoni Jałowiecki, Leopold Jerzewski, Łukasz Jodko. Z pewnością należy wskazać na jego prace z zakresu historii prasy: Dziennikarze i prasa w Warszawie w XVIII wieku (1960) oraz Prasa w dawnej Rzeczypospolitej i Prasa w Polsce porozbiorowej [w:] Dzieje prasy polskiej, (1989). Jednak zdecydowanie największą jego uwagę przyciągał okres Sejmu Czteroletniego i uchwalenia Konstytucji 3 maja. W tym temacie napisał: Rok nadziei i rok klęski 1791-1792 (1962) Geneza i obalenie Konstytucji 3 Maja (1986), Ku naprawie Rzeczypospolitej. Konstytucja 3 Maja (1988). Z tematem konstytucji wiązał się jeszcze jeden zgłębiany przez niego temat. Łojek napisał, po dziś dzień najlepszą, biografię  jednego z głównych Targowiczan – Szczęsnego Potockiego (Dzieje zdrajcy. Stanisław Szczęsny Potocki, 1988), a także całą sagę Potockich z Tulczyna – poczynając od najsławniejszej jego książki Dzieje Pięknej Bitynki z 1970 roku (czterokrotnie wznawianą) będącą biografią Zofii Wittowej Potockiej, a kończąc na ukazaniu losów spadkobierców Szczęsnego w pracy Potomkowie Szczesnego. Dzieje fortuny Potockich z Tulczyna 1799-1821 (1981). Łojek pozostał jednym z najbardziej konsekwentnych krytyków Stanisława Augusta i jego polityki (warto wspomnieć niezwykle gwałtowną polemikę prowadzoną z Emanuelem Rostworowskim na łamach „Tygodnika Powszechnego w 1983 r.). Odwołując się do szkoły Szymona Askenazego bronił planu sojuszu z Prusami, Stanisławami Augustowi zarzucał nieudolność i zdradę. W pracach poświęconych powstaniu listopadowemu zwracał uwagę na wielkie, acz niewykorzystane, szasnę tego zrywu (Szanse Powstania Listopadowego, 1966; Opinia publiczna a geneza Powstania Listopadowego, 1981). Jego książka Wiek markiza de Sade. Szkice z historii obyczajów i literatury we Francji XVIII wieku (1972) jest natomiast znakomitym i wciąż unikalnym studium kultury libertyńskiej przedrewolucyjnej Francji.

Należy jednak zwrócić szczególną uwagę na pracę Łojka z zakresu historii wieku dwudziestego. W 1979 r. nakładem wydawnictwa „Głos” opublikowano, wielokrotnie wznawianą podziemiu, pracę Agresja 17 września 1939. Studium aspektów politycznych  będącą pierwszym w kraju mówieniem zagadnienia agresji sowieckiej w 1939 roku.  W 1980 roku wydał w drugim obiegu pod pseudonimem pracę Dzieje sprawy Katynia, wznowiona oficjalnie w 1989 r. nosiła liczne ślady ingerencji cenzorskiej. Jednoznacznie jednak wskazuje on sprawcę mordu – NKWD.

W 1983 r. Jerzy Łojek na zamówienie Jerzego Giedroycia napisał cykl krótkich  artykułów, które w formie kalendarza miały prezentować czytelnikowi najważniejsze wydarzenia z historii Polski od chwili powstania po czasy współczesne, a konkretnie przyznania Lechowi Wałęsie pokojowej Nagrody Nobla. Ostatecznie Kalendarz historyczny nie ukazał się nakładem Instytutu Literackiego, ale wydawnictwie „Głos” w 1986 r. Nie był prostym wykładem historii Polski dla polonii, ale subiektywną i polemiczną wizją przeszłości. Kalendarz historyczny był podsumowaniem jego pracy i przemyśleń; był wyrazem niezwykle cennego sposobu patrzenia na historię łączącego niezłomność z wysokim poczuciem realizmu. Stefan Kisielewski wspominając autora Dziejów pięknej Bitynki napisał: „Żałuję tego Łojka, bo był żarliwy ogromnie. I miał coś do powiedzenia”. 

***

Biogram powstał w ramach projektu „Nauka i polskie dziedzictwo intelektualne. Program popularyzacji polskich nauk humanistycznych i społecznych” finansowanego w ramach umowy 986/P-DUN/2016 ze środków Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego przeznaczonych na działalność upowszechniającą naukę.