Postać
Leszek Kołakowski 1927-2009

Urodził się 23 października 1927 r. w Radomiu. Od wczesnych lat wychowywał się pod opieką ojca Juliana, matka zmarła w 1930 r. W czasie wojny Julian Kołakowski został aresztowany i zamordowany przez Gestapo. Leszek Kołakowski zdał konspiracyjną maturę, a po 1945 r. rozpoczął studnia filozoficzne na Uniwersytecie Łódzkim. Po ukończeniu studiów przeniósł się do Warszawy. W 1949 r. podjął pracę na Uniwersytecie Warszawskim, w cztery lata później obronił rozprawę kandydacką poświęconą filozofii Benedykta Spinozy. Od 1959 r. kierował Katedrą Filozofii Nowożytnej Uniwersytetu Warszawskiego, pracował także w Instytut Filozofii i Socjologii PAN. Był pierwszym redaktorem „Studiów Filozoficznych” -  pisma IFiS. W tym czasie Leszek Kołakowski wraz z Bronisławem Baczko był jednym z założycieli tzw. warszawskiej szkoły historyków idei związanej z IFiS, środowisko to skupiało m.in. takich uczonych jak: Andrzej Walicki, Adam Sikora, Jerzy Szacki czy Zbigniew Kuderowicz.

W 1945 r. wstąpił PPR, a następnie PZPR i aktywnie wspierał system komunistyczny w Polsce. Jeszcze jako student brał udział w akcji przeciwko prowadzeniu zajęć przez Władysława Tatarkiewicza, zakończonej ostatecznie ideologicznie motywowanym pozbawieniem tego uczonego  prawa wykładana. W trakcie swojej kariery akademickiej Kołakowski pracował m.in. w prowadzonym przez Adama Schaffa Instytucie Kształcenia Kadr Naukowych przy KC PZPR – instytucji dbającej o kształcenie kadr naukowych w duchu obowiązującej ideologii marksizmu i leninizmu. W trakcie wydarzeń października 56 Kołakowski, jak wielu z tego środowiska, związał się z nurtem tzw. rewizjonistycznym. Pisał m.in. do „Po prostu”, wtedy to po raz pierwszy cenzura skonfiskowała  tekst jego autorstwa pod tytułem Czym jest socjalizm?.

Otwarta konfrontacja Kołakowskiego z partią rozpoczęła się dopiero dziesięć lat później wraz z wykładem wygłoszonym 21 października 1966 r. w rocznicę wydarzeń z 1956 r. Kołakowski z perspektywy 10 lat krytycznie ocenił wywiązaniem się dawnego programu odnowy socjalizmu. Władza zareagowała szybko, w ciągu tygodnia Kołakowskiego, wraz z Krzysztofem Pomianem, wyrzucono z partii.

W związku z wydarzeniami z marca 1968 r. Kołakowskiego pozbawiono pracy na Uniwersytecie i objęto go zakazem druku. W tym samym roku wyjechał z Polski. W kraju jego nazwisko starano się wykreślić z obiegu naukowego m.in. poprzez zakaz cytowania i powoływania się na jego pracę. Do 1966 r. intelektualne i badawcze zainteresowania w dużej mierze koncentrowały się na zagadnieniach filozofii, szczególnie nowożytnej. Opublikował m.in. Jednostka i nieskończoność. Wolność i antynomie wolności w filozofii Spinozy (1958), Świadomość religijna i więź kościelna. Studia nad chrześcijaństwem bezwyznaniowym siedemnastego wieku (1965) Filozofia pozytywistyczna (od Hume’a do Koła Wiedeńskiego) (1966).

Na emigracji początkowo przebywał i pracował w Kanadzie (McGill University w Montrealu), a następnie w Stanach Zjednoczonych (University of California w Berkeley). Od 1970 r. stale mieszkał w Wielkiej Brytanii gdzie do 1991 r. pracował na Uniwersytecie Oxfordzkim. Prowadził również zajęcia na Uniwersytecie w Yale i Chicago. Współpracował w ty czasie m.in. z paryską „Kulturą” Jerzego Giedorycia z którym nawiązał kontakt jeszcze w 1956 r. Na łamach „Kultury” opublikował głośny artykuł: Tezy o beznadziejności i nadziei w którym wskazywał, że dekompozycja systemu komunistycznego może się odbywać nie poprzez walkę polityczną, ale poprzez stopniowe poszerzenie społecznej aktywności i autonomii. To właśnie nakładem Instytut Literackiego wydano pierwsze wielkie dzieło emigracyjne Kołakowskiego tj. Główne nurty marksizmu (1976-1978). Pracę nad trzytomowym dziełem Kołakowski rozpoczął jeszcze przed wyjazdem z Polski. Główne nurty marksizmu  łączą w sobie znamienite walory analityczne z precyzyjnym skierowanym ostrzem krytyki. Jak napisał Krzysztof Pomian w przedmowie: Główne nurty … są też w pewnym stopniu intelektualną autobiografią Kołakowskiego, historią jego osobistych stosunków z marksizmem. Nakładem Instytut literackiego wyszła jeszcze praca pt. Obecność mitu (1972) tom esejów filozoficznych spisanych jeszcze w kraju.

W latach 70 i 80. Kołakowski współpracował z opozycją demokratyczną, szczególnie ze środowiskiem KOR, a potem z „Solidarnością”. Do kraju przyjechał dopiero w 1988 roku. Po 1968 r. wydał szereg prac z zakresu filozofii, teologii oraz zagadnień społecznych, ale zawsze traktowanych z perspektywy szerszej filozofii człowieka. Wydał m.in. Husserl i poszukiwanie pewności (wyd. ang. 1975, pol. 1987), Czy Diabeł może być zbawiony i 27 innych kazań (1982), Jeśli Boga nie ma..., (wyd. ang. 1982, pol. 1988), Bergson (wyd. ang. 1984, pol. 1997), Horror metafizyczny (wyd. ang. 1988, pol. 1990), Bóg nam nic nie jest dłużny... (1994), Mini-wykłady o maxi-sprawach (1996–2000).

Leszek Kołakowski był laureatem wielu nagród: m.in. Nagrody Jerozolimskiej (2007),  nagrody Biblioteki Kongresu Stanów Zjednoczonych im. J. Klugego (2003)  i tytułów doktora honoris causa (Uniwersytet Szczeciński Uniwersytet Gdański,  Uniwersytet Łódzki, Uniwersytet Wrocławski). W 1997  roku został kawalerem Orła Białego.

Czesław Miłosz podsumowując postać Kołakowskiego napisał: „Leszek Kołakowski jest przedziwnym okazem. Wbrew historycznej niewiedzy młodych pokoleń, reprezentuje głębokie zakorzenienie w tradycji polskiej i europejskiej. Nie wiadomo, czy umieścić go w rejestrach pisarzy, czy filozofów. Bo posługuje się z równą zręcznością prozą filozoficznych traktatów, prozą fikcji literackiej, a kiedy trzeba sprawnym wierszem i formami dramatycznymi. Na przykład sztuka Hotel Eden, w której Adam i Ewa mieszkają w hotelu zarządzanym przez dobrotliwego starszego pana, ale ten ma złośliwego zastępcę, który wszędzie umieszcza napisy »za wszystko się płaci« i jest przyczyną upadku Ewy. Kołakowski w znacznej części twórczości jest przede wszystkim kpiarzem. W swoim słynnym eseju Kapłan i błazen opowiadał się za postawą błazna. Jego stosunek do bardzo poważnych służebników analitycznego rozumu jest podstępnie kpiarski, bo wykazuje, że ich wywody są doskonale logiczne, tylko że kiedy cofnąć się do ich podstawowych przesłanek, te przesłanki okazują się równie dowolne, jak przesłanki fideistów”.

Profesor Leszek Kołakowski zmarł 17 lipca 2009 r. w Oxfordzie, pochowano go na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach.

***

Biogram powstał w ramach projektu „Nauka i polskie dziedzictwo intelektualne. Program popularyzacji polskich nauk humanistycznych i społecznych” finansowanego w ramach umowy 986/P-DUN/2016 ze środków Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego przeznaczonych na działalność upowszechniającą naukę.