Ludwik Kolankowski (ur. 21.06.1882 w Nadwórnej, zm. 19.03.1956 w Toruniu) – historyk, pierwszy rektor Uniwersytetu Toruńskiego, dyrektor Biblioteki Ordynacji Zamojskiej, organizator uniwersytetów w Wilnie, Łodzi i Toruniu. Wywodził się z rodziny drobnoszlacheckiej, syn Karola i Marii z Jabłońskich.

Uczęszczał do szkoły powszechnej w Nadwórnej, gdzie ukończył 6 klas, a następnie do gimnazjum w pobliskim Stanisławowie, do bursy im. J. I. Kraszewskiego. W 1902 roku rozpoczął studia na Uniwersytecie Lwowskim, gdzie brał udział w seminariach Tadeusza Wojciechowskiego, Bronisława Dembińskiego i Ludwika Finkla. Powstały wówczas jego rozprawy Elekcja Zygmunta Augusta (1905) i Elekcja Zygmunta I (1906), a na podstawie pracy Kandydatura Jana Albrechta Hohenzollerna na biskupstwo płockie (1522–1523) uzyskał doktorat (1906). Przez kilka miesięcy między rokiem 1905 a 1906 udzielał się jako wolontariusz w lwowskiej Bibliotece Uniwersyteckiej, a następnie w Bibliotece Jagiellońskiej. Od grudnia 1906 roku do lutego 1907 przebywał w Berlinie, gdzie studiował u profesorów Delbrücka i Meyera oraz pracował w Obserwatorium Astronomicznym w Charlottenburgu. Wkrótce powrócił do pracy w Bibliotece Jagiellońskiej, gdzie w 1915 r. uzyskał stopień bibliotekarza. W 1909 roku poślubił Teresę Tyszyńską (z małżeństwa tego miał troje dzieci: Jadwigę, Zygmunta i Marię Helenę). Równocześnie prowadził wykłady z historii Polski na żeńskich kursach im. A. Baranieckiego (1908–1919), gdzie nawiązał przyjaźń z Lucjanem Rydlem, badał też archiwa Wilna, Gdańska, Królewca, Moskwy i Kijowa, finansowane przez Akademię Umiejętności (1910–1913). W 1913 roku opublikował znakomite dzieło Zygmunt August Wielki Książę Litwy do roku 1548, dzięki któremu uzyskał na UJ habilitację z zakresu historii Europy Wschodniej oraz nagrodę Akademii Umiejętności im. J. Niemcewicza.

W niepodległej Polsce mianowany został kolejno naczelnikiem Wydziału Wschodniego przy MSZ (1918 r.) oraz dyrektorem Departamentu Litewsko–Białoruskiego (1919 r.). Pracował również przy organizacji administracji państwowej na Kresach Wschodnich.

W 1919 roku powierzono mu koordynację prac związanych z utworzeniem Uniwersytetu Wileńskiego, co przyczyniło się do niechęci ówczesnego dyrektora departamentu szkół wyższych, Adama Wrzoska, który blokował jego dalszą karierę na tejże uczelni. Dwa lata później nadano Kolankowskiemu pełnomocnictwo MSZ w kwestii reorganizacji polskich placówek dyplomatycznych w Wiedniu, a następnie Moskwie (1922 r.). W 1924 r. uzyskał członkostwo w Najwyższej Komisji Oszczędnościowej.

Zrezygnował jednakże z polityki na rzecz działalności naukowej: powrócił na Uniwersytet i do Biblioteki Jagiellońskiej, prowadził kwerendy w Królewcu, Berlinie i Wiedniu, czego efektem stały się prace: Dzieje Wielkiego Księstwa Litewskiego za Jagiellonów, t. I (1930), Wiedza o Polsce (1932) oraz Polska Jagiellonów (1935).

1 maja 1929 roku otrzymał w Warszawie stanowisko dyrektora Biblioteki Ordynacji Zamojskiej, którą dzięki sprawnemu zarządzaniu i szczodremu finansowaniu w kilka lat doprowadził do świetności. Jednocześnie wykładał na Uniwersytecie Wileńskim, który w 1931 roku nadał mu profesurę tytularną. W 1934 roku otrzymał status członka korespondenta Polskiej Akademii Umiejętności. Doceniony został również we Lwowie, gdzie w 1937 roku mianowano go profesorem zwyczajnym, a następnie prezesem Polskiego Towarzystwa Historycznego.

W 1938 roku ponownie zaangażował się w politykę: był członkiem Senatu, przewodniczącym Obozu Zjednoczenia Narodowego, dwukrotnie rozważano jego kandydaturę na premiera, która odrzucona została ze względu na stawiany przez niego wymóg rozpisania nowych wyborów.

We wrześniu 1939 roku spłonęła część zbiorów Biblioteki Ordynacji Zamojskiej; czas wojny spędził Kolankowski na naprawianiu strat, oraz zabezpieczaniu i wywożeniu ocalonych zbiorów (m. in. rękopisów: Galla Anonima, Krzyżaków H. Sienkiewicza i Faraona B. Prusa).

Działalność naukową wznowił zaraz po wojnie, zajmując się w marcu 1945 roku sprawami organizacji Uniwersytetu Łódzkiego, którego został prorektorem i profesorem.

Niebawem poświęcił się działaniom na rzecz utworzenia Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Starania te przyniosły oczekiwany skutek i 24 sierpnia 1945 r. uczelnia została powołana do życia dekretem  Krajowej Rady Narodowej. 20 września Kolankowski otrzymał godność rektora. Początkowo bolączką toruńskiego uniwersytetu był brak budynków – zarówno na jego siedzibę, jak i poszczególne wydziały, a także niepełna kadra wykładowców. Rektor zażegnał te problemy, wystarawszy się o przyznanie kilku gmachów, korzystając natomiast z poważania w środowisku akademickim zachęcał profesorów do przybywania do Torunia, na co przystali m. in. Stanisław Hoszowski, Eugeniusz Kucharski, Karol Górski czy Bożena Stelmachowska.

1 maja 1946 roku otrzymał kierownictwo Katedry Historii Polski, a 15 maja dołączył do Miejskiej Rady Narodowej. W roku 1947 otrzymał status czynnego członka PAU, a w wyniku odbywających się w tym samym roku wyborów ponownie przyznano mu godność rektora, jednakże – ze względu na niechęć władz komunistycznych do jego politycznej przeszłości – zrezygnował z niej już rok później. Poświęcił się obowiązkom dydaktyka, a od maja 1949 roku – dyrektora toruńskiej Biblioteki Uniwersyteckiej. W 1952 roku opublikował wyniki badań nad Dagome iudex wraz ze swoją propozycją emendacji pierwszych słów aktu.

Pogarszający się stan zdrowia zmusił go w 1955 roku do zaniechania pracy zawodowej. Zmarł 19 marca 1956 roku, pochowany został na cmentarzu św. Jerzego w Toruniu.

Magdalena Olajossy, UJ

***

Biogram powstał w ramach projektu „Nauka i polskie dziedzictwo intelektualne. Program popularyzacji polskich nauk humanistycznych i społecznych” finansowanego w ramach umowy 986/P-DUN/2016 ze środków Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego przeznaczonych na działalność upowszechniającą naukę.