Postać
Szymon Askenazy 1865-1935

 

Szymon Askenazy (Szulim Zelman), wybitny znawca dziejów Polski XVIII i XIX w., profesor Uniwersytetu Lwowskiego, wychowawca i promotor wielu cenionych badaczy dziejów nowożytnych i najnowszych, urodził się 23 grudnia 1865 r. w Zawichoście, zmarł 22 czerwca 1935 r. w Warszawie. Jego bliski uczeń Władysław Dzwonkowski wspominając S. Askenazego pisał: „Był żydem z pochodzenia i religii, Polakiem – z wyboru i umiłowania, Europejczykiem – z kultury i ostatecznych ideałów cywilizacyjnych” („Droga” 1935). S. Askenazy w 1887 r., ukończył studia prawnicze na Cesarskim Uniwersytecie Warszawskim. Żywe kontakty z redakcjami „Ateneum”, „Biblioteki Warszawskiej”, „Wielkiej Encyklopedii powszechnej” zwłaszcza z Stosławem Łaguną, Dionizym Henklem, Tadeuszem Korzonem zdecydowały, że Askenazy zainteresował się historią. W 1893 r. rozpoczął w Getyndze studia uzupełniające. Uczęszczając na seminarium Maxa Lehmanna, w 1894 r., na podstawie pracy Die letzte polnische Königswalhl uzyskał stopień doktora. Trzy lata później (1897 r.), habilitował się na Uniwersytecie Lwowskim w zakresie historii nowożytnej i nowoczesnej. Od 1898 r. prowadził na UL wykłady jako docent prywatny. Na III Zjeździe historyków Polskich w Krakowie w 1900 r. postulował objęcie systematycznymi badaniami historię porozbiorową, uwzględniającą wiek XIX, przyczyniając się do rozwoju badań w zakresie dziejów najnowszych. W tym czasie intensywnie pracował naukowo. Wydał m.in. Przymierze polsko-pruskie (1900), Dwa stulecia XVIII i XIX: badania i przyczynki (t. 1-2, 1902-1904), Sto lat Zarządu w Królestwie Polskim: 1800-1900 (1901), Książę Józef Poniatowski 1763-1813 (1904). W 1902 r. uzyskał na UL profesurę nadzwyczajną. Cztery lata później podjął starania o objęcie katedry historii Polski po odchodzącym na emeryturę Tadeuszu Wojciechowskim. Zakończyły się one niepowodzeniem, o czym w znacznym stopniu zaważyło jego pochodzenie. Ostatecznie w 1907 r. otrzymał na UL katedrę historii nowożytnej ze szczególnym uwzględnieniem dziejów Polski. Okres do pierwszej wojny świtowej był szczególnie twórczy w życiu historyka. Prowadził kwerendy w archiwach rzymskich, drezdeńskich, berlińskich, petersburskich. Pokłosiem prowadzonych poszukiwań były kolejno: Łukasiński (1908), Rosja-Polska 1815-1830 (1907), II t. Dwa stulecia (1910), Nowe czasy (1910). Rozpoczął też prace nad wydanym w latach 1918–19 trzytomowym dziełem Napoleon a Polska. Równolegle, w okresie 1902–1919 redagował „Monografie w zakresie Dziejów Nowożytnych”, zamieszczając w tej serii rozprawy swych uczniów. Był także inicjatorem wydawanego w Warszawie „Kwartalnika Poświęconego Badaniu Przeszłości Żydów w Polsce”. W uznaniu osiągnięć naukowych w 1907 r., S. Askenazy został członkiem korespondentem, a w 1910 r., członkiem czynnym Akademii Umiejętności w Krakowie. Był też członkiem rzeczywistym Warszawskiego Towarzystwa Naukowego i członkiem Towarzystwa Historycznego. Tragiczne wydarzenia pierwszej wojny światowej przyniosły zwrot w karierze uniwersyteckiej S. Askenazego.  Udał się do Saksonii, przebywał w Wiedniu, a jesienią 1914 r. zamieszkał w Vivey, gdzie został jednym z pomysłodawców i współtwórców Komitetu Centralnego Pomocy Ofiarom Wojny w Polsce. Konflikty o podłożu politycznym, różnice poglądów z Ignacym Paderewskim i Erazmem Piltzem, spowodowały, że Askenazy nieformalnie wspierał prace Komitetu, utrzymując stałe  kontakty z Henrykiem Sienkiewiczem i Antonim Osuchowskim. W tym czasie sporo pisał na łamach „Revue Politique Internationale”, „Conterporary Review”, „Moniteur Polonaise”, starając się umiędzynarodowić znaczenie sprawy polskiej. W 1918 r. odrzucił propozycję powołania na członka Rady Stanu Królestwa Polskiego. Stojąc blisko spraw politycznych został Delegatem Rzeczypospolitej Polskiej przy Lidze Narodów (mianowany w sierpniu 1920 r., przebywał w Genewie do lipca 1923 r.). Dał się poznać jako wytrawny, nieustępliwy i skuteczny dyplomata broniący polskiej racji stanu. W latach 1920-21 S. Askenazy był poważnym kandydatem do objęcia placówki dyplomatycznej w Londynie. Po zakończeniu wojny, mimo wezwań władz Uniwersytetu Lwowskiego, nie podjął wykładów, a formalnie rozstał się z lwowską uczelnią w listopadzie 1919 r. Związany na stałe z Warszawą liczył na objecie katedry na odradzającym się Uniwersytecie Warszawskim. Zwalczany przez środowiska endeckie, katedry jednak nie otrzymał. Choć nie zaprzestał całkowicie pracy naukowej, jego aktywność wyraźnie osłabła. W okresie międzywojennym wydał Gdańsk a Polska (1919), Uwagi (1924) oraz Rękopisy Napoleona w Polsce 1793-1795 (1929). W swych badaniach podkreślał wagę wybitnych jednostek, uprawiał głównie historię polityczną. Przez historyków historiografii zaliczany jest do najwybitniejszych przedstawicieli neoromantyzmu. Został pochowany na cmentarzu  żydowskim w Warszawie. W gronie uczniów S. Askenazego wymienić można wybitnych badaczy dziejów XVIII i XIX w., m.in. Włodzimierza Dzwonkowskiego, Natalię Gąsiorowską, Janusza Iwaszkiewicza, Emila Kipę, Władysława Konopczyńskiego, Mariana Kukiela, Cecylię Łubieńską, Kazimierza Mariana Morawskiego, Henryka Mościckiego, Bronisława Pawłowskiego, Adama Skałkowskiego, Eugeniusza Wawrzkowicza.

 

LITERATURA:

J. Dutkiewicz, Szymon Askenazy i jego szkoła, Warszawa 1958; A. Zahorski, Szymon Askenazy i jego dzieło [w:] S. Askenazy, Książę Józef Poniatowski 1763-1813, Warszawa 1974, s. 5-34; tegoż, Szymon Askenazy (1865-1935) [w:] Historycy warszawscy ostatnich dwóch stuleci, pod red. A. Gieysztora, J. Maternickiego, H. Samsonowicza, Warszawa 1986, s. 181-197; H. Barycz, Szymon Askenazy wśród przeciwieństw i niepowodzeń życiowych i naukowych [w:] tegoż, Na przełomie dwóch stuleci, Wrocław 1977, s. 237-318; J. Maternicki, Szkoła Szymona Askenazego [w:] Annales Academiae Pedagogicae Cracoviensis. Studia ad Institutionem et Educationem. Pertinentio I, red. J. Krukowski, Kraków 2005, s. 87-100; Tegoż, Szymon Askenazy (1865-1935) [w:] Złota księga historiografii lwowskiej XIX i XX wieku, red. J. Maternicki przy współpracy L. Zaszkilniaka, Rzeszów 2007, s. 321-342; M. Hoszowska, Szymon Askenazy i jego korespondencja z ludwikiem Finklem, Rzeszów 2013; tejże, Szymon Askenazy wobec polskich środowisk historycznych na przełomie XIX i XX wieku [w:] Życie codzienne, gospodarka, kultura i społeczeństwo polskie w latach 1772-1918. Rozprawy z dziejów ziem polskich w okresie zaborów, pod red. W. Łazugi i D. Szymczaka, Poznań 2015, s. 269-283.

 

Paweł Sierżęga (Uniwersytet Rzeszowski)

***

Biogram powstał w ramach projektu „Nauka i polskie dziedzictwo intelektualne. Program popularyzacji polskich nauk humanistycznych i społecznych” finansowanego w ramach umowy 986/P-DUN/2016 ze środków Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego przeznaczonych na działalność upowszechniającą naukę.